Rudzki Kazimierz (1911–1976), aktor, reżyser, pedagog, satyryk. Ur. 6 I w Warszawie, był synem Bronisława, właściciela sklepu z artykułami muzycznymi i wydawcy (rozstrzelanego przez Niemców 23 I 1940 na Palmirach), i Anny ze Szklawerów (zmarłej w niemieckim obozie koncentracyjnym 1942 lub 1943 r.).
R. początkowo uczęszczał do ośmioklasowej Szkoły Ziemi Mazowieckiej w Warszawie, którą ukończył w r. 1929, a następnie, zgodnie z życzeniami ojca, w l. 1929–32 studiował w Wyższej Szkole Handlowej. Po jej ukończeniu początkowo praktykował w rodzinnej wytwórni płyt gramofonowych przy ul. Płockiej. Ojciec widział syna jako kontynuatora swej firmy «Rudzki i Glier – Warszawska Wytwórnia Instrumentów Muzycznych». Zainteresowania teatralne R-ego sprawiły jednak, że w l. 1932–3 uczestniczył w wolnych chwilach w wykładach i zajęciach Instytutu Reduty Juliusza Osterwy w Warszawie. Następnie odbył dwuletnią służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy Łączności w Zegrzu, którą ukończył w stopniu podporucznika łączności. W r. 1935 z myślą o dalszej pracy handlowej obronił pracę magisterską pt. Przemysł muzyczny w Polsce a następnie, równocześnie z pracą zawodową w firmie ojca, studiował na Wydz. Reżyserii Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej u Leona Schillera. Po trzech latach jego reżyserskim dyplomem warsztatowym była „Żabusia” G. Zapolskiej (akt I i II, premiera 1 III 1938) w Teatrze Nowym w Warszawie. W l. 1938–9 był reżyserem stołecznego Teatru Powszechnego pod dyrekcją Eugeniusza Poredy i równocześnie reżyserował w Teatrze Objazdowym Ziemi Wołyńskiej Łuck–Lublin pod dyrekcją Janusza Strachockiego.
Zmobilizowany 30 VIII 1939 jako podporucznik rezerwy do Pułku Radiotelegraficznego w Warszawie, odbył R. kampanię wrześniową jako dowódca radiostacji. Po ewakuacji jego jednostki zakończył kampanię wraz z grupą operacyjną «Polesie» gen. Franciszka Kleeberga. Po kapitulacji jako jeniec, początkowo do końca lipca 1940, przebywał w obozach przejściowych: Radomiu, Kielcach, Ziegenheim, Weilbergu nad Lahnem (Oflag IX B) i Osterode w górach Harcu. W Weilbergu stworzył zalążek obozowego kabaretu literackiego. Na jego cotygodniowy program składały się wiersze i skecze. Za każdym razem R. ożywiał te występy improwizowaną konferansjerką. Najdłużej, bo od 1 VIII 1940 do 21 I 1945, przebywał w obozie w Woldenbergu (Dobiegniewo) – Oflag IIc. Tam jako autor, aktor i reżyser należał do współorganizatorów obozowego życia teatralnego, wystawiając m. in. wraz z Janem Koecherem „Zemstę” A. Fredry oraz „Jajko Kolumba” S. Flukowskiego, L. Natansona, A. Nowickiego i H. Rostworowskiego. Równocześnie w teatrzyku lalkowym reżyserował „Zaczarowane koło” L. Rydla. Ponadto wygłaszał odczyty z historii teatru i dramatu, prowadził kursy językowe i handlowe. Oswobodzony 30 I 1945 przez Armię Czerwoną w miejscowości Deetz, do Warszawy powrócił w pierwszych dniach lutego 1945.
Początkowo przez krótki czas R. prowadził wykłady na Kursach Teatralnych Janusza Strachockiego. Niebawem 23 II 1945 wyjechał do Torunia jako organizator Teatru Ziemi Pomorskiej. Działalność ta została jednak przerwana z chwilą jego ponownej mobilizacji przez Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy WP w dn. 24 IV 1945. Tym razem przydzielony został do Wytwórni Filmowej WP w Łodzi w charakterze asystenta reżysera. W sezonie 1945/6 r. reżyserował w Teatrze WP w Łodzi i w Teatrze Starym w Krakowie. Dn. 13 IX 1946 w stopniu kapitana został zdemobilizowany. Razem z Michałem Meliną, Erwinem Axerem i Józefem Wyszomirskim w sezonach 1946/7 i 1947/8 r. należał do współdyrektorów Teatru Kameralnego w Łodzi, pełniąc równocześnie rolę reżysera i aktora. Równolegle z tym współpracował z Teatrem «Syrena», prowadząc jako konferansjer liczne imprezy artystyczne. M. in. gościnnie występował w krakowskim teatrzyku «7 Kotów» oraz w zespole Miry Zimińskiej i Ludwika Sempolińskiego. Ponadto w Polskim Radio prowadził pogadanki dla dzieci i uczył je recytacji tekstów literackich, a z Jerzym Leszczyńskim i Władysławem Grabowskim opowiadał anegdoty o znanych powszechnie ludziach literatury i teatru. W r. 1949 wraz z teatrem «Syrena» przeniósł się do Warszawy, a następnie w l. 1950–3 był jego dyrektorem, nie przerywając pracy reżysera i aktora. Ponadto występował w kabarecie «Szpak» i «Wagabunda», wyjeżdżając z tym ostatnim pod koniec r. 1957 na tournée m. in. do USA i Kanady, a następnie w r. 1961 do ZSRR i w r. 1965 do Londynu. Od r. 1970 występował w kabarecie «Pod Egidą». W l. 1955–7 był aktorem i reżyserem Teatru Narodowego i Współczesnego, a następnie do śmierci już tylko aktorem Teatru Współczesnego.
Prace w teatrze, filmie, telewizji i radiu, łączył R. z działalnością publicystyczną. M. in. swoje teksty satyryczne, felietony, sprawozdania sportowe i wspomnienia publikował w „Kuźnicy”, „Nowej Kulturze”, „Filmie”, „Teatrze”, „Życiu Warszawy”, „Trybunie Robotniczej”, „Tygodniku Kulturalnym”, „Rzeczypospolitej Mazowieckiej”, „Szpilkach” i „Stolicy”. W tej ostatniej w l. 1964–6 ogłaszał felietony poświęcone problematyce warszawskiej. W r. 1959 wydał pod swoją redakcją tom «wspomnień o scenach, scenkach i nadscenkach» Warszawy pod tytułem Dymek z papierosa (W.), jako aktor teatralny miał licznych i zagorzałych zwolenników, wielbicieli, miał i przeciwników, zwłaszcza w środowisku aktorskim, które widziało w nim raczej utalentowanego dyletanta, aniżeli zawodowego aktora (Erwin Axer). Odnosił sukcesy przede wszystkim wtedy, gdy aktorstwem mógł wyrazić własną osobowość. Dlatego też niełatwo było znaleźć odpowiadające mu role. Te jednak, które do niego przystawały, czynił znakomitymi. Tak było z głównymi bohaterami: w „Hipnozie” A. Cwojdzińskiego i „Knocku” J. Romainsa, a także z innymi jego kreacjami: Hieronimem w prapremierze „Pierwszego dnia wolności” L. Kruczkowskiego, Lekarzem w „Król umiera” E. Ionesco, Sędzią w „Karierze Artura Ui” B. Brechta, Candorem w „Makbecie” E. Ionesco, Mężem w „Szczęśliwym wydarzeniu” S. Mrożka, Królem I w „Po górach, po chmurach” E. Brylla, Cigolottim w „Królu Jeleniu” C. Gozziego i Panem I w „Rzeczy listopadowej” E. Brylla. Ostatnią jego rolą była postać Konferansjera w „Grze” W. Brydaka w Teatrze Współczesnym (premiera 7 VI 1975). Jego aktorstwo miało przede wszystkim charakter komediowy. Podstawowym elementem wyrazu była dla R-ego twarz o ostro zarysowanych rysach, dużym nosie i wąskich ustach. Smutna i refleksyjna, uwydatniała siłą kontrastu komizm budowanej postaci scenicznej. Stosując oszczędną mimikę, potrafił jednym spojrzeniem lub wyrazem ust wydobyć zawarty w tekście dowcip czy aluzję. Mówił spokojnie i wyraziście. Stosując pauzy, zawieszenia głosu, zwolnienia i przyspieszenia, nadawał szczególny rytm swym wypowiedziom.
R. zasłynął jednak przede wszystkim jako twórca własnego stylu konferansjerki nawiązującego do doświadczeń berlińskiego kabaretu z lat dwudziestych «Die Katakombe» W. Fincka oraz Fryderyka Járosyego. Błyskotliwa inteligencja i dar improwizacji umożliwiający natychmiastową ripostę sprawiały, że znakomicie panował nad nastrojami i odczuciami publiczności. Dowcipy i anegdoty podawał zawsze elegancko i powściągliwie. Łatwość w nawiązywaniu kontaktów z widownią predysponowała go do uprawianej z zamiłowaniem formy felietonu mówionego. Cechował ją intelektualny komizm o sceptycznym zabarwieniu, którym wyrażał swój ironiczny dystans wobec spraw współczesnych. Dystans ten występował również w aktorstwie R-ego. Przykładem tego była jedna z najwybitniejszych jego ról, Fouché w komedii V. Sardou „Madame Sans-Gêne”, zrealizowana w „Syrenie” w r. 1958.
W swoim dorobku artystycznym posiadał R. ponadto ok. dwudziestu ról filmowych i tyleż telewizyjnych. Do najpopularniejszych należały: rola porucznika Turka w „Eroice” A. Munka (1958, gdzie był porte-parole autora filmu w toczonej wówczas dyskusji o sensie postawy heroicznej i kreowaniu mitologii bohaterskiej), postać szarlatana Asamitowskiego w „Głosie z tamtego świata” S. Różewicza (1962), następnie podpułkownika Ostrowskiego w „Pierwszym dniu wolności” A. Forda (1964), Ojca w „Wojnie domowej” J. Gruzy (1965/6), Talleyranda w „Marysi i Napoleonie” L. Buczkowskiego (1966), Doktora w „Dzięciole” J. Gruzy (1971), Metternicha w serialu telewizyjnym „Wielka miłość Balzaka” W. Solarza (1973) i Profesora w „Czterdziestolatku” J. Gruzy (1975).
R. od r. 1953 do schyłku życia prowadził pracę pedagogiczną w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie, początkowo jako organizator i dziekan Wydz. Estradowego, następnie od r. 1955 jako prorektor. Dn. 28 VI 1956 przyznano mu tytuł profesora nadzwycz., 11 I 1971 – zwycz. W l. 1966–9 pełnił funkcje dziekana Wydz. Aktorskiego i równocześnie kierownika IV Katedry Sztuki Aktorskiej na Wydz. Aktorskim. Od r. 1951 aktywnie uczestniczył w działalności i pracach organizacyjnych Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu (SPATiF). Brał udział w zjazdach i konferencjach tej organizacji oraz w kongresach Międzynarodowej Federacji Aktorów (MFA) w Brukseli (1956) i Amsterdamie (1970). W r. 1972 przewodniczył delegacji polskiej na międzynarodowym sympozjum na temat «Aktor a kultura narodowa» w Taszkiencie. Od r. 1973 był członkiem Naczelnej Rady Programowej Stowarzyszenia Artystów Teatru i Filmu (SPATiF–ZASP), pełniąc równocześnie stanowisko delegata do spraw zagranicznych i przewodniczącego Komisji Zagranicznej. We wspomnieniach współczesnych mu rysuje się R. jako człowiek o wielkim wdzięku towarzyskim i wysokim poczuciu taktu, obdarzony przy tym „szatańskim poczuciem humoru, przewrotnym dowcipem, rdzenną vis comica» (L. Tyrmand). Był laureatem Nagrody Państwowej III stopnia (1952), nagród Prezesa Radia i Telewizji (1960 i 1961), nagrody Ministra Kultury i Sztuki III stopnia (1963) i I stopnia (1967). R. zmarł 12 II 1976 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Odznaczony został m. in. Krzyżem Oficerskim (1955) i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1976).
Z zawartego małżeństwa 23 III 1948 z Walerią Ablewską R. nie zostawał potomstwa.
Chudek J., Z materiałów bibliograficznych dotyczących pisarzy zmarłych w r. 1976, „Roczn. Liter.” 1976 (bibliogr.); Czachowska, Literatura pol., (bibliogr.); Maciejewska M. K., Polakowska A., Czasopisma teatralne dziesięciolecia 1944–1953, Wr. 1956; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Straus S., Bibliografia źródeł do historii teatru w Polsce, Wr. 1957; Almanach Sceny Polskiej za l. 1959/60–1975/6; – Boska A., Rudzki czyli humor absolutny, „Kobieta i Życie” 1983 nr 48; Csató E., Łódź, „Teatr” 1946 nr 4, 1947 nr 1/2; Fik M., Przeciw, czyli za, W. 1983; taż, Trzydzieści pięć sezonów, W. 1981; Filler W., Groński R. M., Wittlin J., Alfabet polskiej rozrywki, W. 1974; Gawlik J. P., Twarze teatru, Wr. 1963 (fot.); Grodzicki A., Kofta J., K. Rudzki, „Kultura” 1967 nr 8 (fot.), Kaszyński S., Teatr Łódzki w l. 1945–1962, Ł. 1970, Krasiński E., Warszawskie sceny 1918–1939, W. 1976; Kuchtówna L., Wielkie dni małej sceny, Wr. 1972; Lipiec W., Zelwerowicz i scena łódzka, Ł. 1960; Marczak-Oborski S., Teatr czasu wojny, W. 1967; tenże, Teatr polski w l. 1918–1965, W. 1985; tenże, Teatr w Polsce 1918–1939, W. 1985; tenże, Życie teatralne w l. 1944–1964, W. 1968; Mrozińska S., Szkoła Leona Schillera, Wr. 1972; Mętrak K., Konferansjer doskonały, „Expres Wieczorny” 1983 nr 30; Natanson W., W sprawie „Jarmarku”, „Teatr” 1967 nr 11; Okońska A., Jeden pan i kilka wcieleń, „Kur. Pol.” 1971 nr 225; Orzechowski E., Stary Teatr i Studio, Kr. 1974; Renikowa W., Historia teatru w Polsce, W. 1960; Szydłowski R., Dramaturgia Leona Kruczkowskiego, Kr. 1972; Terlecki T., Rzeczy teatralne, W. 1984; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; tenże, Warsztat teatralny Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, „Pam. Teatr.” 1971 z. 3–4; Wysiński K. A., Związek Artystów Scen Polskich 1918–1950, Wr. 1979; – Adamski J., Teatr z bliska, W. 1985; Axer E., Ćwiczenia z pamięci, W. 1984; Biernacki K., Wspomnienia o Marii Przybyłko-Potockiej, Kr. 1974; Boska A., Wspomnienia o K. Rudzkim, „Nowe Książki” 1983 nr 10; Horowicz B., Nim przeminie z wiatrem, W. 1974; Kudliński T., Dawne i nowe przypadki „teatrała”, Kr. 1975; Lipiński E., Ja i wielu ludzi, „Stolica” 1986 nr 5 (z karykaturą R-ego, rys. J. Zaruba); Oflag IIC Woldenberg. Wspomnienia jeńców, W. 1984; O zespole Reduty, 1919–1939, Wspomnienia, W. 1970; Parandowski J., Kiedy byłem recenzentem, W. 1963; Pietrzak J., K. Rudzki „Pod Egidą”, „Szpilki” 1980 nr 4 (fot.); Rendez-vous z „Syreną”, W. 1981 s. 6 (fot.), 11, 69, 70, 72–3, 75–9; Rudzki K., Dzieje jednego fraka, „Stolica” 1956 nr 21; tenże, Zapiski z pierwszych dni wolności, w: 50 lat sceny toruńskiej, Tor. 1970; Sempoliński L., Druga połowa życia, W. 1985; Śmiałowski I., Igraszki z Melpomeną, W. 1984; tenże, Kazik, „Przekrój” 1986 nr 2121 (fot.); Tyrmand L., Dziennik 1954, Londyn 1980 s. 299–300; Warnecki J., Najdłuższy mój monolog, W. 1971; Wspomnienia o Kazimierzu Rudzkim, Red. H. Głowacka, W. 1981; – „Pam. Teatr.” 1963 z. 1–4, 1964 z. 4; – Arch. Dok. Mechanicznej w W., Materiały fonograficzne: taśmoteka nr 1529, 1744, 1940, 2458, 3179, 3349, 3553, 3857, 3914, 3991, 4000, 4005, 4169; Arch. T. Współczesnego w W.: Akta Osobowe R-ego nr 103; PWST w W.: Zespół archiwalny R-ego (dokumenty, pamiątki, korespondencja m.in. z T. Wittlinem i B. Horowiczem, teksty autorskie, programy teatralne, afisze, druki ulotne i 380 sztuk zdjęć); SPATiF w W.: Akta personalne R-ego nr 143; Związek Artystów Scen Polskich w W.: Akta personalne R-ego nr 144/1171; – Słown. Teatru Pol., II (w przygotowaniu, mszp. w IS PAN, tu bibliogr., ikonogr.).
Andrzej Linert